Çad Devlet Başkanı Muhammed İdris Debi, diğer Afrikalı mevkidaşlarıyla birlikte Çin-Afrika İşbirliği Forumu Zirvesi’ne katılmak üzere 4-6 Eylül tarihleri arasında Çin’i ziyaret ediyor. 

Bu makalede, Çin’in Çad’a sızmasının yanı sıra Çinlilerin Çad’ı, “Tayvan’ı destekleyen düşman bir ülkeden, milyonlarca dolarlık ticaret yapılan dost bir ülkeye” nasıl dönüştürebildiği ve yeni ufuklar açabildiği konusu ele alınıyor. 

Çad’a en çok yatırım yapan ülkeler listesinin başında Çin yer alıyor. Ekonomik Karmaşıklık Gözlemevi’ne (OEC) göre Çad, 2022’de Çin’e 933 milyon dolar ihracat yaptı. Çinliler Çad petrolünü 645 milyon dolara satın alırken, Çadlılar da yılda 18,4 milyon dolara Çin’den cep telefonu alıyor. 

Çin’in “dostluk ve kardeşliğin sembolü” olarak nitelendirdiği, Çad’ın başkenti Encemine’de göz ardı edilemeyecek önemli yapılar bulunuyor. Başkent merkezinde yürürken “Ladger Plaza” oteline baktığınızda karşı tarafta “15 Ocak Sarayı” denilen devasa bir bina görürsünüz. Bu binaya artık 2022 tarihli devlet başkanlığı kararnamesi ile “Kültür Sarayı” deniliyor.  Bu lüks mühendislik binasının, Çin’in Çad’a bir hediyesi olduğundan kesinlikle emin olabilirsiniz. 

Ayrıca Digel’deki Ulusal Polis Akademisi binasının yakınındaysanız, Çin’in 1996 yılında Çad halkına yardım etmek için inşa ettiği ve Çin-Çad Dostluk Hastanesi olarak adlandırdığı yediden fazla önemli tıbbi uzmanlık alanını içeren mütevazı bir binayı görürsünüz. 

Yine başkentte yürürken, 154 milyon dolardan fazla bir bütçeye mal olan, Çad’ın en büyük stadyumunu göreceksiniz. Elbette bu da, Çad-Çin işbirliğinin meyvelerinden biri. 

Tarihsel arka plan 

Çad-Çin ilişkileri 1972 yılında Çad Devlet Başkanı Ngarta Tombalbaye döneminde başladı.  

Soğuk Savaş döneminde Berlin Duvarı’nın yıkılmasına kadar süren siyasi istikrarsızlık ve sosyalist ülkeler üzerinde artan uluslararası baskı nedeniyle iki ülke arasındaki ilişkiler gergin kaldı. 

Tombalbaye, 1973 yılında Çad ile Çin arasında bir ekonomik işbirliği anlaşması imzaladı ve o dönemde Çin, geri ödemesiz kredi şeklinde 10 milyon dolar sağladı. 

Felix Maloum, 1987’de Çin’i ziyaret eden ilk Çad Devlet Başkanı oldu ve ardından Şubat 1979’da iç savaşta gerileme yaşandı. 

Çin Dışişleri Bakanlığı’nın 2008 yılında yayınladığı “Afrika ve Çin Arasındaki Güven” konulu kitaba göre, Çin’in Afrika kıtasına yönelimi, çağdaş Çin politikasının dayandığı temel direklerden birini temsil ediyor. 

Bu sayede Çin, bu ülkelere hiçbir şey sağlamayan eski sömürgeciliğin aksine, söz konusu ülkelerin kaynaklarından yararlanmaya çalışıyor. 

Çad ile Çin arasındaki modern dönem ilişkisi, Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Çin’in yeni bir küresel kutup haline gelmesinin ardından kuruldu. 

Çad Devlet Başkanı İdris Debi’nin 1994 yılında Pekin’e yaptığı ziyaret, özellikle Çad’ın bir geçiş aşamasından geçmekte olduğu göz önüne alındığında, iki ülke arasında bir tür siyasi nezaketi temsil etmesi açısından çok önemliydi. 

Çad, o dönemde yeni rejim için mali ve siyasi desteği harekete geçirmeye çalışıyordu. Dönemin Çin Dışişleri Bakanı Qian Qichen, Ocak 1996’da Çad’ın başkentini ziyaret etti. Çinli bakan bu ziyaretinde, Encemine’deki Çad-Çin Dostluk Hastanesi de dahil olmak üzere ülkedeki bir dizi Çin projesinin temel taşını attı. 

Debi’nin Tayvan’ı tanıması ilişkileri bozdu 

Pekin, Debi’nin Ağustos 1997’de Tayvan hükümetini tanımasının ardından Encemine ile ilişkilerini kesti.  

Tayvan Dışişleri Bakanlığı’nın 2007 yılında yaptığı açıklamaya göre Debi, Tayvan’ı tanıması karşılığında 125 milyon dolar kredi aldı. Tayvan ayrıca altyapı ve suya yatırım yapma sözü verdi. Ancak Tayvan’ın projeleri yetersiz ve etkisizdi. Batı’nın güvendiği Çad hükümetinin hedeflerini karşılamadı. 

Çin ile Çad ilişkilerindeki değişim, Darfur’da siyasi çalkantıların yaşandığı dönemde Çin’in Çad’a karşı Sudan’ı desteklemesiyle ortaya çıktı. 

Sudan ile Çad arasında 2003-2006 yılları arasında yaşanan siyasi çatışma sırasında Çin, Çad’a öfkeli olduğu için Sudan'ın yanında yer aldı ve dönemin Sudan Devlet Başkanı Ömer El Beşir hükümetine sınırsız askeri destek sağladı. 

Çad Devlet Başkanı Debi, tüm bunların ardından o dönemde Tayvan liderine hitaben şunları söyledi: 

“Ülkemi kurtarmak istiyorum. Çinliler umutlarımı yok ediyor ve beni iktidardan uzaklaştırmak için Sudan hükümetini destekliyor. Üzgünüm. Çin’in yanında olmak için Tayvan’a yönelik tutumumu değiştireceğim.” 

Tayvan, Debi’nin bu tutumundan sonra Afrika kıtasıyla ilişkilerin anlamsızlığını hissetti. Bunun ardından Çad, 6 Ağustos 2006’da Çin ile ilişkilerini yeniden tesis etti. O tarihten bu yana Çin, Çad’ın en önemli ekonomik ortağı haline geldi. 

Encemine ve Pekin’in yeniden yakınlaşması 

Dönemin Çin Dışişleri Bakanı Li Zhaoxing, Ocak 2007’de başkent Encemine’yi ziyaret ederek Çin Büyükelçiliği’nin açılışını yaptı ve iki ülke arasındaki ilişkilerin yeniden başladığını duyurdu. 

Debi ise Eylül 2007’de, Çin’e 13’ten fazla bakanın eşlik ettiği resmi bir ziyaret gerçekleştirerek, Tayvan’la bir daha yakınlaşmama sözü verdi ve yalnızca tek bir Çin’i ve onun başkenti Pekin’i tanıdığını söyledi. 

Bu ziyaret sırasında Çin, ona Afrikalılara kapalı olan tüm kapıları açtı. 

Debi ziyareti sırasında Çin Savunma Bakanı ile bir araya gelerek, askeri işbirliği anlaşması hakkında görüştü. 

Ayrıca Çin Enerji Bakanı ile de görüşerek, Çin hükümetiyle enerji alanında birçok önemli program geliştirdi. 

İki ülke arasındaki yakın işbirliği 

Şubat 2011’de, dönemin Çin Dışişleri Bakanı Yang Jiechi, Devlet Başkanı Debi ile birlikte Şubat 2008 savaşında hasar gören Çin-Çad Dostluk Salonu binasının açılışını yaptı.  

Bu, iki ülke arasındaki ilişkilerde yaşanan gelişimi yansıtacak şekilde, salonun restorasyonunu üstlenen Çin hükümetinin bir girişimiydi. 

Çin’in başarılı projesi: Djermaya Petrol Rafinerisi 

Çad hükümeti bu rafinerinin yüzde 40’ına, Çin Ulusal Petrol Şirketi ise yüzde 60’a sahip. 

Çin, rafineriyi kurmak ve petrol sahalarının altyapısını iyileştirmek için yaklaşık bir milyar dolar yatırım yaptı. Rafinerinin inşaat süresi dört buçuk yıl sürdü ve bu durum, inşaat süresinin yedi yıldan fazla olacağına inanan Çad hükümetini etkiledi.  

Djermaya Petrol Rafinerisi Mart 2011’de açıldı. Rafineri açıldığında yapılan ilk anlaşmaya göre günde 20 bin varil petrol rafine edilecekti. Daha sonra Çin’in baskısıyla bu miktar artırılarak günde 60 bin varile çıktı. 

Taslak anlaşmada bazı rekor rakamlar yer aldı. Buna göre Çin, 700 bin ton benzin, 20 bin ton dizel, 25 bin ton imalatta temel kimyasallar ve 600 bin ton yemek pişirmede kullanılan sıvılaştırılmış petrol gazı üretme sözü verdi. 

Djermaya petrol rafinerisinde 20 megavat enerji tüketiliyor. İkinci bir 20 megavat ise petrol kaynaklarından yararlanma ve serbest bölge kurma anlaşmasını uygulamayan Çad hükümetinin yararına olmadan havaya uçuyor. 

Çinliler, Çad Devlet Başkanı Debi’nin 2011 yılında Djermaya Petrol Rafinerisi’nin açılış töreninde benzinin litre fiyatının 200 CFA frangı olacağını duyurmasına kızmıştı. Çünkü Çinli şirket, litrenin değerini 365 CFA frangı olarak belirlemiş ve Çad hükümeti de bunu kabul etmişti. 

Çinli şirket ile Çad hükümeti arasındaki derin ihtilaflar, yanlış bir anlaşma olduğu algısı yarattı. Anlaşma başından beri yanlıştı, çünkü Çad hükümeti operasyonel değere odaklanmadı ve üretim fikrini teşvik etmek istiyordu. 

Çinliler anlaşmazlığı hızla çözdü ve benzinin fiyatını litre başına 495 CFA frangı olarak belirledi.  

Rafineri, Çad hükümetinin uzlaşmazlığı nedeniyle 19 Ocak 2012’de çalışmayı durdurdu. 

Ardından Debi, Çin şirketinin taleplerine yanıt vererek, Planlama Bakanı Muhammad Ali Hasan ve Petrol Bakanı Eugene Tabe’yi görevden aldı. 

Benzin fiyatı, Çinli şirket ve Çad hükümetinin baskısıyla 2024 yılında litre başına 750 CFA frangına yükseldi. 

Durdurulan projeler 

Çad hükümeti, Çin merkezli Solex Grubu’nun 2007’de 29 milyon dolar tahsis etmesi üzerine, Çad Çimento Şirketi’nin Mayo-Kebbi Ouest’teki projesini engelledi.  

Şirket yılda 200 bin ton çimento üretme sözü verdi ancak Devlet Başkanı Debi siyasi nedenlerden dolayı proje fikrini iptal etti. 

Çad hükümeti, Nisan 2011’de Çin merkezli CAMC Mühendislik Şirketi ile Djermaya Uluslararası Havalimanı’nın tahmini 919 milyon dolar tutarında bir maliyetle kurulması konusunda anlaştı. 

Havalimanının belirlenen özelliklere göre inşa edilmesi halinde yılda yaklaşık bir milyon yolcuyu ağırlayacaktı. 

CAMC Mühendislik şirketi ayrıca, Encemine’den havaalanına erişimi kolaylaştırmak için yaklaşık 40 kilometrelik bir otoyol açma sözü verdi. Ancak şirket, Çad hükümetinin açgözlülüğü ve idari yolsuzluklar nedeniyle projeyi durdurdu. 

CAMC Mühendislik şirketi, Djermaya Uluslararası Havalimanı projesi için ayrılan parayı Etiyopya Havayolları’nı geliştirmek amacıyla Addis Ababa’ya aktardı. 

Koşulsuz destek 

Çin hükümeti, Muhammed İdris Debi hükümetine destek amacıyla Ağustos 2021’de yaklaşık 7 milyon dolar sağladı. Bu destek, Ulusal Uzlaşma ve Diyalog Bakanı Acheikh Ibn Oumar tarafından alındı. Çin, bu adımla kendi çıkarları dışında geçiş hükümetinin yanında olduğunu ve merhum Devlet Başkanı Debi’nin döneminde aldığı yüzlerce sözleşmeyi ve ekonomik projeyi koruduğunu gösterdi. 

Aynı zamanda Çin, Çad toplumunu savaşın etkileri ve yansımaları konusunda eğitmek amacıyla ülkede rahat hareket etmesi için Ulusal Uzlaşma ve Diyalog Bakanlığı’na özel bir uçak kiralayarak, iç ulusal uzlaşma projesini denetledi. 

Ulusal Uzlaşma ve Diyalog Bakanlığı Ofis Direktörü Dr. Ali Musa Azzo, Çin’in iç barışla en çok ilgilenen ülke olduğu söyledi. 

Dr. Azzo, “Çünkü Çad’da herhangi bir rahatsızlık meydana gelirse, Pekin’in ülkedeki en önemli hayati projesi olan ve başkent Encemine’deki Chari-Baguirmi bölgesinin enerji kaynaklarını kontrol etmesini sağlayan Djermaya petrol rafinerisi projesini kaybedecek” diye ekledi. 

Şüpheli ilişkiler 

Güney Afrika’daki Johannesburg Üniversitesi Afrika Araştırmaları Merkezi’nden gelen bazı raporlara göre Çin, 2022 yılında ABD merkezli petrol ve gaz şirketi Esso’nun haklarının İngiliz şirketi Savanna’ya satılmasını engellemek için Çad hükümetini kışkırttı. 

Çin, bu bağlamda Çad hükümetine, şu anda Logone Oriental bölgesindeki arama istasyonlarının bakımını denetleyen Çinli şirketlerle işbirliği içinde petrol ve enerji sektörünü geliştirme sözü verdi. 

Çin hükümeti ayrıca, Çad’ın kuzeyinde büyük bir petrol rezervinin bulunduğu stratejik bir bölge olan Kanem’in kuzeyindeki Riq Riq bölgesindeki petrol sahalarının mülkiyetini satın almak için de çalışıyor. 

Bu bağlamda petrol sahalarında arama çalışmalarına başlandı ancak yetersizlik nedeniyle devam edilemedi.  

Projelerin mali maliyetinin yüksek olması nedeniyle Çad hükümetinin çalışmalara devam etmesi yönünde karar alındı. 

Çin, stratejik alanları satın alarak ve Çadlı politikacılara rüşvet teklif ederek, Çad petrolünü edinme haklarını genişletmek istiyor. 

Petrol piyasalarıyla ilgilenen bir grup Çinli iş adamı, 2019 yılında Cumhuriyet Başsavcısı İsa Abdul Mahmud’a rüşvet vermeye çalıştı. 

Çad istihbaratı, ellerinde beş milyar CFA frangı (4 milyon dolar) olan Çinli iş insanlarını rüşvet verirken suçüstü yakaladı ancak bir süre sonra serbest bıraktı.