Tunus Tarihi Çalınıyor: Müzayedelerde Satılan Yazma Eserler 

Tunus, tarihi mirasında ciddi kayıplarla karşı karşıya. Libya sınırı başta olmak üzere birçok aktif kaçakçılık noktalarından çok kıymetli yazmalar satılmak üzere kaçırılıyor.   

Manuba Edebiyat, Sanat ve Beşeri Bilimler Fakültesi eski Dekanı ve aynı zamanda Tarihi Eser Laboratuvarı Direktörü Profesör Habib Kazdağlı, Tunus-Libya arasındaki kaçakçılık rotaları üzerinden Tunus’un el yazmalarını ve mirasını yağmalamaya yönelik girişimler olduğunu söylüyor.   

Kaçırılırken güvenlik güçleri tarafından ele geçirilen mallar üzerine yaptığı çalışmalar ile bilinen profesör, kaçakçıların tarihi eserleri yağmalamak için iki ülkedeki güvenlik zayıflığı ve kaos dönemlerinden yararlandığını da sözlerine ekliyor.   

Beyrut kaynaklı Malcolm H. Kerr Carnegie Orta Doğu Merkezi’nin 1 Ekim 2018’de yayımladığı “Tunus-Libya Sınırı: Güvenlik Talepleri ve Sosyo-Ekonomik Gerçekler Arasında” başlıklı bir araştırmaya göre “Tunus-Libya sınırı yasadışı mal ve insan kaçakçılığı için her zaman ana geçiş noktası” oldu.   

Araştırmaya göre Libya sınırı boyunca yaklaşık 15 milis faaliyet göstermekte ve bunlar arasındaki mücadeleler, kaçakçılığın getirdiği kazançlar yüzünden daha da kötüye gitmekte. Libya’nın Tunus sınırında bulunan Zuvare ve Zaviye şehirlerindeki milislerin Libya’yı Tunus’a bağlayan Ra’s Cedir kapısına hakim olmak için girdikleri şiddetli çatışmalar ise buna bir örnek.   

Zeynel Abidin rejiminin sorumluluğu   

ENACT tarafından yayımlanan “Kültür Varlıklarında Yasadışı Ticaret: Tunus ve Cezayir’in Örneği” adlı çalışmada Kayrevan İslam Müzesi Ulusal Miras Enstitüsü araştırmacıları, çalınan en değerli yazma Mushaflardan biri olduğu düşünülen Kufi hatlı Mavi Kur’an’ın 2017 yılında İngiltere'de bir açık artırmada satıldığını belirtti.   

Tunus-Libya-Cezayir sınırlarındaki çöl ve dağların kaçakçılığı kolaylaştırdığını açıklayan araştırma aynı zamanda Tunus gümrük kontrolü zayıf olduğu için el yazmaları ve tarihi eserlerin özel yatlar aracılığıyla Avrupa'ya taşındığına da değiniyor.   

Tunus Üniversitesi Sosyal Bilimler ve Edebiyet Fakültesi Arap Dili ve Medeniyeti Bölümü üyesi Prof. Dr. Züheyr bin Yusuf, Tunuslu tarihçi Muhammed es-Sağîr’in (ö. 1772) el-Meşraʿu'l-melekî fî salṭanati evlâdı ʿAlî Türkî isimli eserinin yazma bir nüshasını Suudi Arabistan’daki Kral Faysal İslami Araştırmalar Merkezi’nde, diğer bir nüshasını da Kral Abdülaziz Kütüphanesi’nde gördüğünü söylüyor. Bu kıymetli yazmaların Tunus’tan nasıl çıktığını ve bundan kimin sorumlu olduğunu sormadan edemediğini de ekliyor.    

''Kültürel Varlıkların Yasadışı Ticareti” isimli çalışmaya göre göre: Tunus kültür mirası kaçakçılığı, eski Tunus Devlet Başkanı Zeynel Abidin Bin Ali rejiminin üyeleriyle yakından bağlantılıydı. Bu nedenle Ocak 2011 devriminden sonra güvenlik güçlerinin zayıflığı el yazmaları ve eski eserlerin sınır ötesi kaçakçılığında artışa yol açtı.   

Bin Ali kabinesindeki kültürel miras yağmacılığı ile bağlantısı bulunan ailelerin yıllar önce hükümet dairelerinden çıkmış olmalarına rağmen kaçakçılığın devam ettiği, “Çözüm” Projesi’nin 12 Aralık 2022’de yayımladığı çalışmada gösterildi. Çalışmada ayrıca 2015 ile 2022 arasında yakalanan tarihi eser, yazma, antik eşya, para, çömlek ve kazı aleti adedinin 3078’i, suçlu sayısının da 376’yı bulduğu belirtildi.  

Yasadışı ticaretin döndüğü platform: Facebook   

Tunus Kültür İşleri Bakanlığı'nın açıklamasına göre Haziran 2020'de Paris'teki Hôtel Drouot müzayede evinde 114 tarihi eser satışa sunuldu. Bakanlığın aldığı diplomatik ve yasal icraatlar sonucunda 11 Haziran 2020'de 105 eser başarıyla geri getirildi.   

Tunus’a ait kültürel miras ve yazma eserlerin ticaretinin sosyal medya üzerinden yürütülmesi de söz konusu. Yapılan soruşturma kapsamında Facebook'taki "Arap Pazarı" sayfasına verilen ilanlarla Tunus el yazmalarının satışa sunulduğu tespit edildi.   

4 Aralık 2022’de yayınlanan bir ilanda başkent Tunus’a 65 km mesafedeki Bizerte kentinden çalınan keçi derisine yazılmış eski bir yazmanın 1313 dolara karşılık gelen 4 bin dinara satışa çıkarıldığı görüldü. 2 Ekim 2022’de ise üzerinde posta pullarının bulunduğu eski bir sözleşme satışa çıkarılmıştı.   

İbranice yazmalar İsrail’e kaçırılıyor   

Tunus'un El-Kaf şehrindeki El-Griba Sinagogu gibi Yahudi tapınakları, sorumluların ibadethaneyi terk etmelerinden sonra yağmalandı. Yukarıda adı geçen Profesör Kazdağlı’nın el-Arabi el-Cedid'e yaptığı açıklamaya göre, Tunus’un Hamma şehrinde bulunan Yusuf el-Maarabi Makamı başta olmak üzere Tunuslu azizlerin türbelerinden de el yazmaları yağmalandı.   

Yahudi el yazmaları İsrail'e götürülmeden önce Libya veya Cezayir üzerinden Fransa'ya taşınıyor. Testur Şehrini Koruma Derneği'nin kurucularından Yusuf El-Abdali, Yahudilerin özellikle dini şahsiyetlerle ilgiliyse, ritüelleri nedeniyle el yazmalarından vazgeçmediklerine dikkat çekiyor. Başka bir örnek ise, İsrail'e kaçan ve 1974'te Kudüs'te basılan Faragi Şavat'ın İbranice şiir divanıdır.   

Dr. Yusuf, Tunus mirasının bir parçası olmasına rağmen Tunus'ta Şavat’ın divanı olmadığı sonucuna vardı ve İbranice el yazmalarının Yahudilerin himayesinde kaldığını, öte yandan onlara ilgi gösterilmediğini, bunun da İsrail'e kaçırılmalarını kolaylaştırdığını ekledi.  

500 el yazmasının geri alınması  

Tunus Kültür İşleri Bakanlığı'na bağlı Mirası Canlandırma ve Kültürel Kalkınma Ajansı Kültürel Gelişim Departmanı yönetim sorumlusu Refik Sayih, el-Arabi el-Cedid'e verdiği röportajda çalınan yazmaların geri iade edildiğini ve güvenlik güçlerinin mevcut kültürel mirası korumak adına ellerinden geleni yaptıklarını belirtti.  

Suad el-Tumi'nin el-Arabi el-Cedid'e ifade ettiği üzere, 14 Ocak 2011'den Ağustos 2023'e kadar 500 el yazması kurtarıldı. Ellerine ulaşan çalıntı eserler arasında Tevrat, altın su ile yazılmış parşömenler ve fiyatları 3 milyon Tunus dinarına (675 bin dolar) ulaşabilen semboller ve resimler içeren nadir İbranice kitaplar bulunduğunu sözlerine ekledi.