İslam Dünyasının Sessiz Çığlığı: Filistin’in İşgalini Arapça Kaynaklarda Okumak

Arap dünyasının 1918 ile 1990 yılları arasındaki Filistin işgaline ilişkin bakış açıları, siyasi açıklamalardan istihbarat raporlarına kadar konu olmuş çeşitli tepkileri yansıtmaktadır. Bu uzun dönem, Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesiyle Filistin'in İngiliz Mandası altına alınmasını, İsrail Devleti'nin kurulmasını ve ardından yaşanan çatışmaları kapsamaktadır.

Arap liderler ve örgütler, Filistin'de bir Yahudi ulusal devletinin kurulmasını destekleyen Balfour Deklarasyonu'na karşı çıktılar. Arap kaynaklarından gelen istihbarat raporları sıklıkla Yahudi göçü ve toprak edinimi konusundaki korkuları vurgulamıştır. Ahmed el Şükayri gibi liderlerin konuşmaları, kitaplar ve siyasi eylemler aracılığıyla işgale karşı bir muhalefeti dile getirdiler. Faaliyetlerinden elde edilen istihbarat, Arap direnişini harekete geçirme çabalarını gösteriyordu.

Ayaklanma sırasında Arap istihbaratı, çeşitli Filistinli grupların İngiliz yönetimine ve Yahudi göçüne karşı koordineli çabalarını vurguladı. Raporlar, kırsal ve kentsel nüfusun katılımı da dahil olmak üzere isyanın örgütsel yapısını ayrıntılarıyla anlatıyordu. Arap kaynaklarından çıkan yayınlar İngiliz politikalarını eleştirdi ve Yahudi göçünün durdurulması çağrısında bulundu. 1948 savaşı sırasındaki Arap istihbaratı, Haganah, Irgun ve Lehi gibi Yahudi paramiliter örgütlerin askeri değerlendirmelerini içeriyordu. Raporlar bu grupların güçlü ve zayıf yönlerini ayrıntılı olarak izah etmiş, Siyonist işgale karşı tepkisini ortaya koymuştur.

Arapça kaynaklarda Filistin sorunu

Filistin’in işgali konusunda Arapça yazılmış olan eserler şüphesiz bir kütüphane köşesini dolduracak kadar zengindir. Bunların önde gelenlerini ortaya koyarsak esasında arka planda Siyonist İsrail’e karşı ne kadar ciddi bir entelektüel direnişin olduğu görülecektir. Arap yarımadasının belki en uzun çileli dönemi, 1948 yılında Filistin’de başlayan İsrail işgalinin günümüze kadar süren ırkçı idaresi olmuştur. Bu sancılı dönemde Filistin’in komşularının neler yazıp çizdiği konusu Türk kamuoyu tarafından gözden kaçmış konulardan biridir. Halbuki Mısır’dan Lübnan’a, Suriye’den Ürdün’e kadar Filistin ve istiklali hakkında yazılmış olan Arapça kitapların önemli bir yekün tuttuğunu söylemek icap eder. Bu makalemizde 1917 yılından 1990’lara kadar kaleme alınmış kayda değer Arapça eserler ele alınmıştır.

İngiliz Mandası Filistin ve İsrail işgalinde yazılan eserler

Filistin işgali hakkında yazılan Arapça eserlerin ortak tarafı, hemen hepsinin İsrail işgali altındaki halkın bağımsızlık mücadelesi üzerine olmalarıdır. Mesela, Lübnanlı yazar Vadih el-Bustani’nin 1936 yılında kaleme aldığı “el- Intidāb el-Filaṣṭīnī bāṭil ve-muḥāl” adlı eser Filistin mandası geçersiz ve imkansızdır manasına gelmekle beraber sahasına önemli bir hizmettir. Zira bu kitap henüz İsrail devleti kurulmadan önce İngiliz hegemonyasına karşı ciddi bir duruş göstermiştir. Bu eser İngiliz işgaline kafa tutan bir dille yazılmış olup Beyrut matbaasında basılmıştır.

Benzer bir bakış açısıyla kaleme alɪnan ve 1938 yılında yayınlanan ‘Khuṭab ḥaflat el-iftitāḥ el-kubrá lil-Muʼtamar el-Barlamānī el-ʻĀlamī lil-Bilād el-ʻArabiyah ve-el-İslāmiyah lil-Difāʻ ʻan Filasṭīn’ adlı eser Arap ve İslam Ülkelerinin Filistin'i Savunmasına Yönelik Uluslararası Parlamenter Konferansı'nın büyük açılış törenindeki konuşmaları içermektedir. Bu eser tarihten günümüze Filistin ve havalisindeki Arap-Yahudi münasebetlerini ele alarak siyonist düşüncenin bu münasebetlere verdiği zarara çeşitli cephelerden değinmiştir. Mısır’da Abbas Abdel Rahman Yayınevinde basılan çalışma, İngiliz işgal yıllarında Yahudi taraftarlığına işaret etmektedir. Yine 1938 yılında Mahmud Tevfik Cana’nın kaleme aldığı ‘El- Shahādāt el-ʻArabīyah amām el-lajnah el-malakīyah fī Filasṭin wa-khulāṣat qarār el-lajnah el-malakīiyah’ adlı kitap Filistin Kraliyet Komisyonu önündeki Arap Düşünceleri ve Kraliyet Komisyonu kararının özetidir. Mısır’da Halk Basını matbaasında yayınlanan çalışma 1917 yılından 1938 yılına kadar Arap-Yahudi münasebetlerini ele almaktadır.

1939 yılında Filistin'deki ekonomik sistem üzerine ‘El- Niẓām el-iqtiṣādī fī Filistin’ adlı eser siyasi meselelerin bölgedeki istikrarsızlığa tesirini ortaya koymaktadır. Beyrut Amerikan Üniversitesi tarafından yayınlanan çalışma sahaya önemli bir katkı olup İngiliz işgaline karşıdır. 1939 yılında Said B. Hamada tarafından yayınlanan ‘El-Niẓām el-iqtiṣādī fī Filasṭīn adlı eser Filistin'deki ekonomik sistemi ele almaktadır. Beyrut’da Amerikan matbaasında yayınlanan çalışma İngiliz mandacılığı yıllarında Filistin’in ticari ve mali durumu hakkında önemli bilgiler vermektedir.

1945 yılında Vahid Talhuk tarafından kaleme alınan Arap Filistin'in geçmişi, bugünü ve geleceği üzerine çalışma ‘Filasṭīn el-ʻArabīyah fī māḍīhā wa-ḥāḍirihā wa-mustaqbalihā’ adıyla Şam’da basılmıştır. El-Alaman dergisi yönetimi tarafından yayınlanan eser Filistin’in düştüğü bu hazin durumu tarihi perspektifinden ele almaktadır.

1947 yılında Lübnan’da basılan ‘Kaḍīyat el-ʻArab el-Filasṭīnīyah’ adlı eser Filistinli Arap meselesi hakkında yazılmış olup özellikle İngiliz mandacılığı dönemindeki idareyi ortaya koymaktadır. Nedim el-Bitar tarafıdan kaleme alınan eser Beyrut’ta Sader Rihani matbaasında basılmıştır. Bunlardan Marmarji tarafından kaleme alınan “Buldānīyat Filasṭīn el-ʻArabīyah” adlı eser Filistin Arap ülkeleri hakkında önemli bilgiler verir. Kitap 1948 yılında Beyrut’da Joan of Arc Basımevinde yayınlanmıştır. Muhammed Sadık’ın ‘Bi-el-dimāʼ tuḥarraru el-awṭān’ adlı eseri “Milletler kanla özgürleşir” konusunu işleyerek Filistin meselesine ışık tutmaktadır. 1948 yılında Kahire’de Dar Al Maarif matbaasında basılmıştır. Yine Muhammet Subayh tarafından kaleme alınmış olan ‘Filasṭīn ve-jārātuhā’ adlı kitap Filistin ve komşuları üzerine yazılmış önemli çalışmalardan biridir. Kahire’de 1954 yılında basılan bu eser Arap Bayan Komitesi Basını tarafından yayınlanmıştır. 1954 yılında Hanna Khabbaz tarafından yayınlanan İsrail adlı çalışma Beyrut’da El Necmi Matbaasında basılmıştır. Bu eser ise Filistin tarihini genel olarak ele almış olup İsrail Hanna Khabbaz esasında önde gelen Suriyeli yazar olup reform çağrısında bulunan makale ve yazılarının yanı sıra birçok önemli edebi ve tarihi eser yazdı. Bu çalışmasında İsrail’in Filistin topraklarını işgalini bir sömürgecilik olarak ele almıştır.

Ekrem Zuaiter tarafından yazılan ‘el- Kaḍīyah el-Filasṭīnīyah’ adlı çalışma Filistin davasını ve Afrika devletlerinin bu işgale tutumunu ele almaktadır. 1955 yılında Daarül Maarif matbaasında yayınlanan eser sahanın kaynak eserlerinden sayılmaktadır. 1955 yılında yazarı belirtilmeden yayınlanan ‘Iʻtidāʼāt Isrāʼīl ʻalā khuṭūṭ al-hudnah’ adlı kitap İsrail'in ateşkes hatlarına saldırıları üzerine bir denemedir. Kahire’de Sanat matbaasında basılan kitap İsrail-Filistin çatışmasını ele almıştır.

1960 yılında Salih Eşter’in ‘Fī shiʻr el-nakbah’ adlı eseri Nekbe şiirinde Filistin meselesini ele almıştır. Şam Üniversitesi yayınlarından çıkan eser 196 sayfa olup İsrail zulmüne yer vermesi yanında Filistin edebiyatına önemli bir katkıdır. 1961 yılında Salih el Satın tarafından yazılan ‘El- Aʻlāq el-khaṭīrah fī dhikr umarāʼ el-Shām wa-al-Cazireh’ adlı eser, Filistin trajedisi ve çağdaş şiire etkisini ele almıştır. Şam Üniversitesi yayınlarından çıkan kitap “Arap şiir ve edebiyatına” önemli bir katkıdır.

1961 yılında Sahbi Muhammed Yasin tarafından kaleme alınan ‘Maʼsāt Filasṭīn wa-atharuhā fī al-shiʻr al-muʻāṣir’ adlı eser 1936-1939 yılları arasında Filistin'deki Büyük Arap İsyanını ele almaktadır. Yine 1961 yılında Muhammed Subhi tarafından yazılan El- Thawrah el-ʻArabīyah el-kubrá fī Filasṭīn’ adlı kitap 1936-1939 yılları arasında vuku bulan Filistin'deki Büyük Arap İsyanı üzerine önemli bir eserdir. Bu eser Şam’da basılmıştır. 1964 yılında Bağdat’da yayınlanan ‘Filasṭīn ve-el-ghazw al-Tatarī al-jadīd’ adlı bir başka eser ise Filistin ve yeni Tatar istilası ifadesiyle İsrail işgalini kastetmektedir. Irak Kültür ve Rehberlik Bakanlığı tarafından yayınlanan eserin yazarı bilinmemektedir.

1968 yılında yayınlanan ‘Buṭlān el-usus allatī uqīma ʻalayhā vujūd Isrāʼīl ʻalá el-arḍ al-ʻArabīyah wa-salāmat al-mawqif al-ʻArabī min al-qaḍīyah al-Filasṭīnīyah’ adlı eserde İsrail'in Arap topraklarındaki varlığının dayandığı temellerin geçersizliği ve Arapların Filistin meselesindeki tutumunun sağlamlığı vurgulanmıştır. Hüseyin Cemil tarafından kaleme alınan eser Bağdat’da dönemin hükümetinin talimatıyla Kültür ve Rehberlik Bakanlığı Rehberlik Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanmıştır.

1978 yılında Halid Ali Mustafa’nın kaleme aldığı El- Shiʻr al-Filasṭīnī al-ḥadīth, 1948-1970 adlı eser 1948 ile 1970 yılları arasında Modern Filistin Şiiri hakkında önemli bir kaynaktır. Irak Cumhuriyeti, Kültür ve Sanat Bakanlığı tarafından Bağdat’da basılan eser Filistin - İsrail çatışmalarına ve İsrail hegemonyasına karşı bir eserdir. 

Filistin araştırmalarında Arap kaynakların önemi

Filistin araştırmalarında Arapça kaynakların önemi, Filistin hürriyet mücadelelerinin tarihi, kültürel ve sosyal boyutlarına dair özgün ve incelikli bakış açıları sunmaktadır. Tarihi metinlerden edebi eserlere kadar uzanan bu kaynaklar, Filistin kimliğinin zengin dokusuna dair eşsiz bir bakış açısı sunarak akademisyenlerin bölgenin geçmişinin ve bugününün karmaşıklıklarını kavramasına olanak sağlamaktadır. 

Araştırmacılar, Arapça materyalleri derinlemesine inceleyerek, Filistin anlatısının daha kapsamlı anlaşılmasına katkıda bulunan, Filistin mirasını şekillendiren çok yönlü dinamiklerin daha derinlemesine anlaşılmasına katkıda bulunan bahsekonu kaynaklar yerli anlatılarla değer kazanıyor. 

Filistin araştırmalarındaki ikincil Arapça kaynaklar, birincil kaynakları analiz eden ve yorumlayan araştırmacılar ve uzmanlar tarafından yazılan bilimsel makaleleri, kitapları ve akademik makaleleri içerir. Bu ikincil kaynaklar genellikle Filistin tarihi, kültürü, siyaseti ve toplumunun çeşitli yönlerini araştırıyor. Dikkate değer örnekler arasında, Filistin deneyiminin daha kapsamlı bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunan, eleştirel anlayışlar ve bağlamsallaştırmalar sunan tarihçilerin, sosyologların ve siyaset bilimcilerin çalışmaları yer alıyor. İlave olarak, Orta Doğu çalışmalarına odaklanan akademik dergiler ve yayınlar sıklıkla Filistin araştırmalarıyla ilgili titiz analizler ve tartışmalar sağlayan değerli ikincil kaynaklar olarak hizmet vermektedir.

Bu kitaplar, Arapça konuşulan dünyadan Filistin meselesini anlamak isteyen okuyucular için önemli kaynaklar arasındadır. Bunlar, Filistin işgali konusunu farklı perspektiflerden ele alarak okuyuculara derinlemesine bir fikir sunmaktadırlar. Bu kaynaklar Arapların 1918'den 1980’e kadar Filistin işgaline verdiği tepkilerin önemini vurgulamakla birlikte; siyasi, askeri ve insani kaygıların bir birleşimini ortaya koyar.