Pasifik Yolunu Arayan Ülke: Bolivya Jeopolitiğini Anlamak

Bolivya, zengin doğal kaynaklarına rağmen, bir asırdan fazla bir süredir denize çıkışı olmayan bir ülke olarak varlığını sürdürüyor. Bu durumun, ülkenin ihracata dayalı ekonomisini ciddi şekilde kısıtlayarak yarattığı maliyetlerle birlikte milli gelirin yaklaşık beşte birine mal olduğu hesaplanıyor [I].  

Bolivya'nın sahile olan bu hasreti, deniz yoluna erişimini geri kazanma çabalarında kararlılığını sürekli kılmıştır. Ancak bu çabalar, Bolivya'nın neden ve nasıl bu duruma düştüğünü ve neden hala Pasifik Okyanusu'na bir koridor talep ettiğini daha derinlemesine anlamayı gerektiriyor. 

Bolivya’nın zenginlikleri ve stratejik önemi 

Bolivya, zengin yer altı kaynaklarıyla dikkat çeken bir ülke. Petrol, doğalgaz, kalay, gümüş, altın, tungsten ve demir cevheri gibi madenlere sahip olan Bolivya, aynı zamanda dünya lityum rezervlerinin dörtte birine ev sahipliği yapıyor. Lityum, özellikle son yıllarda elektrikli araçlar gibi enerji depolama teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte stratejik öneme haiz bir kaynak haline geldi.  

Ancak tüm bu zenginliğe rağmen, Bolivya'nın ihracat odaklı ekonomisi, 1880'lerde Şili ile yaşanan çatışmalar sonucunda denizle bağlantısının kesilmesiyle büyük darbe aldı. Sahile erişim, Bolivya için yalnızca ekonomik bir ihtiyaç değil, aynı zamanda ulusal bir mesele haline geldi. 

Okyanus erişimini kaybetme süreci 

Simón Bolívar, 1825'te Bolivya'yı bir ulus olarak kurduğunda, halkı okyanus kıyısında bir millet olarak hayal ediyordu. 1830’daki ölümünün ardından kısa bir süre sonra, 19. yüzyılın ortalarında, Şili ile Bolivya arasındaki sınır bölgelerinde değerli madenlerin keşfedilmesi, iki ülke arasındaki ilişkileri gerdi.  

Özellikle nitrat ve bakır gibi kaynaklar, Şili'yi bu bölge üzerinde hak iddia etmeye itti. Bolivya ise Peru ile gizli bir ittifak kurarak bu duruma karşı koymaya çalıştı. Ancak, Şili’nin donanma gücü ve İngiltere’nin diplomatik desteği, Bolivya ve Peru’nun çabalarını yetersiz kıldı. Sonuçta, 1879’da başlayan Pasifik Savaşı, Bolivya’nın sahil bölgesini tamamen kaybetmesiyle sonuçlandı. 

1883’te sona eren savaşın ardından, Şili, Bolivya’nın tüm Pasifik sahilini ve zengin Atacama bölgelerini ele geçirdi. Bu durum, Bolivya’yı o günden bu yana tamamen karaya kilitlemiş ve ülkenin dış ticaret potansiyelini büyük ölçüde zayıflatmıştır. Latin Amerika’nın jeopolitik merkezi olma hedefinde Şili, bu kazanımlarla devlet gelirlerinde büyük bir artış yaşarken, Bolivya ve Peru’nun potansiyel gelirleri önemli ölçüde düşüş göstermiştir [II]. 

Uluslararası hukuk ve diplomatik çabalar 

Bolivya, kaybettiği sahilleri geri kazanmak için çeşitli diplomatik yollar denemiştir. 1975 yılında, her iki ülke de CIA tarafından desteklenen diktatörlüklerle yönetilirken, diplomatik ilişkiler yeniden tesis edilmesi için açılan fırsat kapısı kullanıldı. Şili, Bolivya'ya bir kara koridoru önerdi, ancak bu alanın epey dar olması ve Bolivya’nın ödemesi gereken yüksek tazminat, anlaşmayı zor bir yere sürükledi. Peru’nun araya girerek Arika’nın ortak yönetimini önerdiği girişim de reddedildi. İki ülke arasında 90’larda bir de gaz krizi yaşandı. 

Öte yandan 2005 yılında ilk seçildiğinde Şilili liderleri de açılış seremonisinde ağırlayan Evo Morales, 2015 yılında Bolivya'nın Şili toprakları üzerinden Pasifik Okyanusu'na egemen erişim arzusunu gerçekleştirmek adına Şili ile “şartlı” diplomatik ilişkiler kurma niyetini açıkladı. Şili ise prensip olarak koşulsuz diplomatik ilişkiler ve ardından müzakere öneriyor. 

Bolivya, Lahey’de Şili’ye karşı dava açma yoluna giderek sahil konusunda müzakerelere devam edilmesi gerektiğini savundu. Ancak 5 yıllık bir sürecin ardından 2018'de çıkan davaya yönelik çıkan karar, Şili'nin bu konuda bir yükümlülüğü olmadığını ortaya koydu [III]. 

Güncel gelişmeler ve gelecek stratejiler 

Bolivya, lityum gibi stratejik kaynakların artan talebiyle birlikte, ekonomik olarak daha rekabetçi olabilmek için deniz yoluna olan erişimini geri kazanmayı hala hayati bir hedef olarak görüyor. Eskiden gümüş madenciliği yaptığı kasabalarda bir batarya üretim sanayisi kurarak, lityum değer zincirinde yükselmeyi amaçlayan ülke, Çin ile müttefiklik ilişkilerine girmek için elinden geleni yapıyor. 2013’te Evo Morales, Çin’i ziyareti sırasında Latin Amerika’yı Çin’e ve Asya pazarlarına bağlayacak bir ticaret koridoru fikri ortaya atarak lityum rezervlerini kullanarak jeopolitik önemini artırmayı denedi.  

Brezilya-Bolivya hattını Peru’nun gümrüksüz liman tesislerine bağlayarak ülkenin deniz yoluna erişim sorununu hafifletmeyi amaçlayan Bolivya’ya Çin’in cevabı olumlu oldu ve Xi Jinping bir fizibilite raporu istedi. Ancak ilerleyen süreç içerisinde bölge ülkeleri Paraguay, Arjantin ve Şili üzerinden alternatif bir rota ile projenin çehresini değiştirerek “Okyanuslararası Koridor” olarak adlandırdıkları rotada Bolivya’yı dışladı [IV]. Kendi güzergahı için hala denemeler yapan ülkede 2019’da yapılan seçimler ile başan gelen Luis Arce’nin Şili ile müzakerelerin yeniden başlatılması konusunda ısrarı da önemli bir çıktı sağlamadı. 

Bolivya’nın Aymara etnik grubundan “yatiri” adı verilen ruhani rehberlerin, La Paz'ın ortasında Bolivyalıların lehine bir karar için Pachamama, yani toprak anaya sundukları adağın uzun vadede kabul edilip edilmeyeceğini bölgedeki dinamikler belirleyecek. Ancak siyasi olarak izole olmuş ülke, bir de darbe girişimleri ve kıtada kalan ender müttefiklerinden Maduro’nun seçim süreci gibi zorluklarla karşı karşıya. Hasılı, kısa vadede ümit ışığı görünmüyor olması ülkenin çabalarına son vereceği anlamına gelmiyor gibi gözüküyor. 

 
Referanslar 

[I] Goldie, L. F. E. (1975). Access to the Sea for Developing Land-Locked States. Edited by Martin Ira Glassner. The Hague: Martinius Nijhoff, 1970. Pp. xi. 218 - Land-Locked Countries of Africa. Edited by Zdenek Červenka. Uppsala: Scandinavian Institute of African Studies, 1973. Pp. 369. American Journal of International Law, 69(4), 910–912. https://doi.org/10.2307/2200650 

[II] Domingo, O. S., & Peres-Cajías, J. (2020). Linking war, natural resources and public revenues: the case of the War of the Pacific (1879-1883). STANCE Working Paper Series; Vol. 2020-2021, No. 1), 1, 1–54. https://portal.research.lu.se/portal/files/88003167/WP_41_Sabate_and_Peres_Cajias_Linking_War_Natural_Resources_and_Public_Revenues_The_Case_of_the_War_of_the_Pacific_1879_1883_.pdf 

[III] Grainger, J. (2018, October 1). UN court rejects Bolivia’s Pacific Ocean access case. Buenos Aires Times. https://www.batimes.com.ar/news/latin-america/un-court-rejects-bolivias-pacific-ocean-access-case.phtml?fb_comment_id=1714994781961059_1718046321655905 

[IV] Cusicanqui, J. J. (n.d.). China pide estudio de construcción de tren interoceánico. La Razon. https://web.archive.org/web/20140101031837/http://www.la-razon.com/nacional/China-pide-estudio-construccion-interoceanico_0_1969603114.html